Ποντιακά ήθη, έθιμα και δεισιδαιμονίες

Ξηρανθήτω ημίν ο λάρυγξ, εάν επιλαθώμεθά σου ω Πάτριος Ποντία γη

(Λεωνίδας Ιασονίδης)

Να ξεραίνεται η γούλα μ’ αν ανασπάλλω την πατρίδα μ’, τον Πόντον

(Κώστας Π. Μαυρόπουλος)

Το καλαντόνερον

Καλαντόνερον ονομαζόταν το πρώτο νερό που έπαιρναν τα μεσάνυχτα της Πρωτοχρονιάς από την βρύση, την πηγή ή το πηγάδι από όπου προμηθεύονταν το πόσιμο νερό. Της λήψης του καλαντόνερου προηγούνταν το καλαντίασμαν της βρύσης. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα τοποθετούσαν κοντά ‘ς σο πεγάδ’  (βρύση) διάφορα δώρα όπως ξηρούς καρπούς (λεφτοκάρα, καρύδα, σύκα) στάρι, γλυκά, μήλα, κυδώνια, κ.λ.π. λέγοντας την ευχή: Κάλαντα και καλός καιρός, πάντα και του χρόνου. Αυτός που έπαιρνε το νερό, μέχρι να το πάει στο σπίτι δεν κοιτούσε πίσω του ούτε μιλούσε σε κανέναν. Έπινε όλη η οικογένεια από λίγο και ράντιζαν το σπίτι, την αυλή, τις αποθήκες, τα ζώα, τα χωράφια κ.λ.π.

                                                                                                    

Τα πίζηλα (καλικάντζαροι) 

Όπως σε όλα τα μέρη της Ελλάδας έτσι και στον Πόντο πίστευαν, ότι το δωδεκαήμερο (Από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα) βγαίνουν τα πίζηλα (οι καλικάντζαροι) και ενοχλούν τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα ενοχλούσαν τα παιδιά και ιδίως τα αβάπτιστα, τις λεχώνες, τις νεόνυμφες και γενικά αδύναμα άτομα. Προκαλούσαν ζημιές στα πράγματα του σπιτιού, στα ζώα και στους αγρούς. Για να προστατευθούν απέφευγαν να κάνουν νυχτερινές δουλειές έξω από το σπίτι και να πετάξουν νερά έξω το βράδυ. Επίσης για να μην πλησιάζουν έλεγαν ψιθυριστά διάφορες προσευχές. Τα πίζηλα εξαφανίζονταν τα Φώτα με τον αγιασμό των υδάτων για να επιστρέψουν και πάλι τα Χριστούγεννα.

Ανάλογα με την περιοχή ονομάζονται και πίζουλα, πίζελα και πιζήαλα.

                                                                                                    

Ο κουκαράς

Τον κουκαρά κατασκεύαζαν οι γυναίκες κρυφά από τα παιδιά τους. Αυτός αποτελούνταν από ένα μεγάλο κρεμμύδι πάνω στο οποίο κάρφωναν σε ημικύκλιο εφτά φτερά από κότα ή κόκορα (όσες οι εβδομάδες της νηστείας). Χωρίς να γίνουν αντιληπτές από τα παιδιά τον κρεμούσαν από το ταβάνι. Το κρέμασμα γινόταν την Καθαρά Δευτέρα πολύ νωρίς. Έτσι όταν ξυπνούσαν τα παιδιά αντίκριζαν τον κουκαρά να κρέμεται από το ταβάνι και να κουνιέται. Αν δεν συμμορφώνονταν με το κράτημα της νηστείας τα φοβέριζαν ότι θα τα φάει ο κουκαράς. Με τρόπο φυσούσαν τον κουκαρά που καθώς κουνιόταν και περιστρέφονταν προκαλούσε τον φόβο. Κάθε εβδομάδα που περνούσε αφαιρούσαν και ένα φτερό μέχρι να τελειώσουν όλα με το τελείωμα της νηστείας.

Ο φοβερός κουκαράς

                                                                                                  

Η Αποκριά (Εμπονέστα)

Η Αποκριά λεγόταν εμπονέστα ( προέρχεται από την λέξη απονήστια). Τα φαγητά που περίσσευαν από την προηγούμενη ημέρα της αποκριάς τα έδιναν σε φτωχές τουρκάλες που τριγυρνούσαν στις ελληνικές γειτονιές για τον σκοπό αυτό. Χαρακτηριστική είναι η ερώτηση που απηύθυναν οι τουρκάλες μόλις αντίκριζαν μια ελληνίδα νοικοκυρά: Κόγκσου, αρτούχ – μαρτούχ γιόκμου; Δηλαδή: Γειτόνισσα, περισσεύματα – ξεπερισσεύματα δεν έχει; Και οι ελληνίδες σχολίαζαν μεταξύ τους: Οσήμερον οι τουρξάδες α έχ’νε μπαϊράμ. Δηλαδή: Σήμερα οι τουρκάλες θα έχουν Πάσχα.  Δικαίωμα να φάνε από τα περισσεύματα είχαν μόνο όσοι ξενυχτούσαν διασκεδάζοντας χωρίς να κοιμηθούν καθόλου.  Άν κάποιος κοιμόταν έχανε το δικαίωμα. Πριν κοιμηθούν το βράδυ της αποκριάς σφράγιζαν το στόμα τους για την περίοδο της νηστείας τρώγωντας ένα αυγό και λέγοντας: Με τ’ ωβόν εβούλωσά το, με τ’ ωβόν θ’ ανοίγ’ ατο. Δηλαδή με το τέλος της νηστείας, μετά την ανάσταση το πρώτο μη νηστίσιμο που θα φάει θα είναι το κόκκινο αυγό. Οι Πόντιοι ήταν πολύ αυστηροί με την νηστεία. Ακόμη και η μύτη αν άνοιγε ενός παιδιού, του έλεγαν να φτύσει το αίμα και να μην το καταπιεί για να μην καταλύσει τη νηστεία.

                                                                                                      

Καθαρή Δευτέρα

Στον Πόντο η Καθαρή Δευτέρα δεν ήταν ημέρα γλεντιού και πετάγματος αετού. Ήταν ημέρα γενικού καθαρισμού όλων των σκευών και αντικειμένων που είχαν σχέση με το φαγητό.  Για τον τελειότερο καθαρισμό χρησιμοποιούσαν την κατενή. Η κατενή είναι η γνωστή στους παλαιότερους αλισίβα. Σε ένα καζάνι έβραζαν νερό με στάχτη και μ’ αυτό καθάριζαν τα μεταλλικά και ξύλινα σκεύη και αντικείμενα. Τα κρεατοκούρα, τα ξύλινα κούτσουρα που επάνω έκοβαν τα κρέατα και έφτιαχναν και κιμά, όχι μόνο τα έπλεναν αλλά και τα έξυναν με αιχμηρά εργαλεία για να εξαφανιστεί κάθε ίχνος λίπους που ενδεχομένως είχε εισχωρήσει στο ξύλο. Παρομοίως έξυναν και τα κοβλάκια (ξύλινα δοχεία για βούτυρο) και τα καρσάνια (ξύλινες λεκάνες). Τα χάλκινα σκεύη αφού τα έπλεναν, τα έτριβαν με στάχτη για να γυαλίσουν. Επί πλέον καθάριζαν και τα διάφορα στρωσίδια του σπιτιού.

                                                                                                     

Κυριακή των Βαίων

Στον Πόντο αλλά και στα μέρη που εγκαταστάθηκαν οι Πόντιοι, μέχρι και την δεκαετία του ’60, την Κυριακή των Βαΐων τα παιδιά περιφέρονταν στα σπίτια και έψελναν τα παρακάτω:

Βάϊ βάϊ το βαγιό τρώγω ψάρι και κολιό

και την άλλεν Κερεκήν τρώγω κόκκινον ωβόν.

Βάϊ βάϊ το βαΐ τρώγω ψάρι και χαψί

και την άλλεν Κερεκήν τρώγω το Παχύν τ’ αρνί.

Το φιλοδώρημα ήταν συνήθως καραμέλες ή στην καλύτερη των περιπτώσεων αυγά. Πολλές φορές όμως λόγω της φτώχειας έδιναν στα παιδιά βραζμένο καρπό καλαμποκιού το οποίο ονομαζόταν «τσιγκούλια».

Στο τέλος λοιπόν του ψαλμού προέτρεπαν τα παιδιά τους οικοδεσπότες να μην τους δώσουν «τσιγκούλια» αλλά αυγά λέγοντας:

Τα ωβά τ’ εμέτερα τα τσιγκούλια τ’ εσέτερα.

———————————————————

Το Μάχ

Στον Πόντο και κυρίως στον ανατολικό θεωρούνταν ασέβεια το να μιλά η νύφη στον πεθερό και στην πεθερά. Σε πολλές δε περιπτώσεις δεν επιτρεπόταν ούτε να αντικρίσει τον πεθερό κυρίως. Χαρακτηριστική είναι η φράση: Η νύφε κρατεί μάχ‘. Υπήρχε περίπτωση μετά από πολλά χρόνια – και αφού είχε αποκτήσει δυο τρία παιδιά, – στην πρώτη μόνο νύφη, να της επιτραπεί να μιλήσει στα πεθερικά της.

                                                                                                  

Των Ταξιαρχών

Οι πρόγονοί μας τόσο στον Πόντο όσο και στον Ελλαδικό χώρο, την παραμονή της εορτής των Ταξιαρχών, δεν άφηναν τη νύχτα έξω από το σπίτι τα ρούχα που κρεμούσαν για στέγνωμα.

Πίστευαν ότι βγαίνει ο αρχάγγελος Μιχαήλ και παίρνει τις ψυχές όσων τα ρούχα είναι κρεμασμένα εκτός σπιτιού.

———————————————————————

Τ’ ομμάτ’ (Βασκανία)

Η Ταβάρα

Το βλάψιμον